Lekarze, a nawet całe przychodnie, coraz śmielej korzystają z prawa do odstąpienia od leczenia, w sytuacji gdy dalszy kontakt z pacjentem staje się niemożliwy lub po prostu nie do zniesienia. Przypominamy zatem warunki, które muszą zostać spełnione, by takie odstąpienie było zgodne z prawem. Opisane niżej zasady postępowania dotyczą odstąpienia od leczenia w zwykłym trybie, tj. nie odnoszą się do tzw. klauzuli sumienia.
Podstawy prawne:
Ramy prawne odstąpienia od leczenia regulują przepisy ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz Kodeks Etyki Lekarskiej.
Zgodnie z ustawą o zawodach lekarza i lekarza dentysty:
Art. 38. 1. Lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie zachodzi przypadek, o którym mowa w art. 30, z zastrzeżeniem ust. 3.
2. W przypadku odstąpienia od leczenia, lekarz ma obowiązek dostatecznie wcze śnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym.
3. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego.
4. W przypadku odstąpienia od leczenia lekarz ma obowiązek uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.
Uzupełnieniem wymienionego przepisu ustawy jest odpowiedni zapis Kodeksu Etyki Lekarskiej, zgodnie z którym:
Art. 7. W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie odjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej.
PO PIERWSZE − WYŁĄCZNIE PRAWO LEKARZA
Źródłem prawa do odstąpienia od leczenia są więc przepisy regulujące zasady wykonywania zawodu lekarza, a nie działalności leczniczej jako takiej. Od leczenia odstępuje więc lekarz, nigdy przychodnia lub szpital. Jeśli z jakichkolwiek przyczyn decyzja o rozstaniu z pacjentem podejmowana jest przez wszystkich lekarzy danego podmiotu, każdy z nich musi złożyć wobec pacjenta oświadczenie o skorzystaniu z prawa do odmowy leczenia i kroku tego nie zastąpi oświadczenie pracodawcy. Pracodawca może podjąć się zapewnienia strony organizacyjnej, czyli wysłania oświadczeń, nie może jednak złożyć takiego oświadczenia za swoich pracowników.
PO DRUGIE − NIGDY W NAGŁYCH PRZYPADKACH
Art. 38 wyłącza możliwość odstąpienia od leczenia w sytuacjach opisanych w art. 30 ustawy, czyli w każdym przypadku gdy zwłoka w udzieleniu pomocy mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki.
PO TRZECIE − ZGODA PRZEŁOŻONEGO
Ponieważ zgodnie z Kodeksem pracy za ewentualną szkodę wyrządzoną przez pracownika odpowiada pracodawca, ustawa przewiduje konieczność uzyskania zgody przełożonego na odstąpienie od leczenia, gdy lekarz, który chce skorzystać z tego prawa wykonuje zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby. Wymóg ten pozwala pracodawcy ocenić zasadność odmowy leczenia i zapobiec ewentualnym nieprawidłowościom w tym zakresie, które mogłyby rodzić dla niego odpowiedzialność cywilną lub karną.
PO CZWARTE − ZAWIADOMIĆ ODPOWIEDNIO WCZEŚNIEJ
Przepisy prawa nie narzucają formy, w której nastąpić powinna odmowa, by była zgodna z prawem. Oznacza to, że odmowa zadeklarowana ustnie, połączona z udzieleniem pacjentowi wymaganych informacji, będzie zgodna z prawem. Pozostaje jednak pytanie, jak wykazać prawidłowość swojego postępowania, jeżeli mimo spełnienia wszystkich wymogów pacjent stawia zarzut odmowy bezprawnej. Najdalej idącym zabezpieczeniem będzie więc oczywiście przekazanie pacjentowi tych informacji na piśmie i uzyskanie potwierdzenia ich przekazania.
Będzie to możliwe szczególnie wówczas, gdy rozstanie z pacjentem planowane jest wcześniej, wówczas jest bowiem czas na spokojne przygotowanie treści informacji, która zostanie udzielona pacjentowi.
Dostatecznie wczesne powiadomienie pacjenta o odstąpieniu od leczenia jest także kategorią płynną i w każdym przypadku musi być dostosowane do okoliczności. Przyjmuje się jednak, że przy ocenie dostatecznie wczesnego” uprzedzenia należy brać obecnie pod uwagę m.in. kolejki oczekujących, czyli uwzględnić, czy pacjent będzie mógł zapisać się na listę oczekujących w innym podmiocie na zbliżony termin.
PO PIĄTE − ODNOTOWAĆ W DOKUMENTACJI
W dokumentacji medycznej należy odnotować nie tylko fakt odstąpienia od leczenia, ale i przyczynę tej decyzji. Nie jest to jedynie wymóg formalny, ponieważ zapis w dokumentacji pomaga zachować w pamięci motywy decyzji lekarza, która może być przez pacjenta kwestionowana. Może stanowić jednocześnie wskazówkę dla lekarza przejmującego leczenie, gdyż zapis w dokumentacji poinformuje go o sytuacji zaistniałej na wcześniejszych etapach udzielania świadczeń zdrowotnych.
PODSUMOWANIE
By odstąpienie od leczenia było zgodne z prawem, należy zachować następujące warunki:
• odmowa nie może dotyczyć świadczenia koniecznego z uwagi na niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia,
• w przypadku zamiaru odstąpienia od leczenia już prowadzonego – należy pacjenta (lub jego przedstawiciela) uprzedzić o tym dostatecznie wcześnie, by mógł on zwrócić się o dalsze leczenie do innej placówki lub gabinetu,
• konieczne jest wskazanie takiej placówki lub gabinetu, gdzie uzyskanie przez pacjenta dalszej opieki będzie realnie możliwe (oznacza to, że jeżeli świadczenie, którego potrzebuje pacjent, ma charakter specjalistyczny, należy wskazać mu ZOZ lub gabinet, w którym świadczeń udziela lekarz dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami, a także – jeżeli pacjent leczy się w ramach ubezpieczenia zdrowotnego − pamiętać o tym, by wskazany pomiot działał również w ramach tego ubezpieczenia),
• jeżeli lekarz zamierzający skorzystać z możliwości odmowy jest pracownikiem podmiotu leczniczego − musi uzyskać uprzednio zgodę swojego przełożonego,
• odmowa, wraz z uzasadnieniem, musi zostać odnotowana w dokumentacji medycznej.
Iwona Kaczorowska-Kossowska (na zdjęciu)
Radca prawny
Podstawy prawne:
Ramy prawne odstąpienia od leczenia regulują przepisy ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz Kodeks Etyki Lekarskiej.
Zgodnie z ustawą o zawodach lekarza i lekarza dentysty:
Art. 38. 1. Lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie zachodzi przypadek, o którym mowa w art. 30, z zastrzeżeniem ust. 3.
2. W przypadku odstąpienia od leczenia, lekarz ma obowiązek dostatecznie wcze śnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym.
3. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego.
4. W przypadku odstąpienia od leczenia lekarz ma obowiązek uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.
Uzupełnieniem wymienionego przepisu ustawy jest odpowiedni zapis Kodeksu Etyki Lekarskiej, zgodnie z którym:
Art. 7. W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie odjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej.
PO PIERWSZE − WYŁĄCZNIE PRAWO LEKARZA
Źródłem prawa do odstąpienia od leczenia są więc przepisy regulujące zasady wykonywania zawodu lekarza, a nie działalności leczniczej jako takiej. Od leczenia odstępuje więc lekarz, nigdy przychodnia lub szpital. Jeśli z jakichkolwiek przyczyn decyzja o rozstaniu z pacjentem podejmowana jest przez wszystkich lekarzy danego podmiotu, każdy z nich musi złożyć wobec pacjenta oświadczenie o skorzystaniu z prawa do odmowy leczenia i kroku tego nie zastąpi oświadczenie pracodawcy. Pracodawca może podjąć się zapewnienia strony organizacyjnej, czyli wysłania oświadczeń, nie może jednak złożyć takiego oświadczenia za swoich pracowników.
PO DRUGIE − NIGDY W NAGŁYCH PRZYPADKACH
Art. 38 wyłącza możliwość odstąpienia od leczenia w sytuacjach opisanych w art. 30 ustawy, czyli w każdym przypadku gdy zwłoka w udzieleniu pomocy mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki.
PO TRZECIE − ZGODA PRZEŁOŻONEGO
Ponieważ zgodnie z Kodeksem pracy za ewentualną szkodę wyrządzoną przez pracownika odpowiada pracodawca, ustawa przewiduje konieczność uzyskania zgody przełożonego na odstąpienie od leczenia, gdy lekarz, który chce skorzystać z tego prawa wykonuje zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby. Wymóg ten pozwala pracodawcy ocenić zasadność odmowy leczenia i zapobiec ewentualnym nieprawidłowościom w tym zakresie, które mogłyby rodzić dla niego odpowiedzialność cywilną lub karną.
PO CZWARTE − ZAWIADOMIĆ ODPOWIEDNIO WCZEŚNIEJ
Przepisy prawa nie narzucają formy, w której nastąpić powinna odmowa, by była zgodna z prawem. Oznacza to, że odmowa zadeklarowana ustnie, połączona z udzieleniem pacjentowi wymaganych informacji, będzie zgodna z prawem. Pozostaje jednak pytanie, jak wykazać prawidłowość swojego postępowania, jeżeli mimo spełnienia wszystkich wymogów pacjent stawia zarzut odmowy bezprawnej. Najdalej idącym zabezpieczeniem będzie więc oczywiście przekazanie pacjentowi tych informacji na piśmie i uzyskanie potwierdzenia ich przekazania.
Będzie to możliwe szczególnie wówczas, gdy rozstanie z pacjentem planowane jest wcześniej, wówczas jest bowiem czas na spokojne przygotowanie treści informacji, która zostanie udzielona pacjentowi.
Dostatecznie wczesne powiadomienie pacjenta o odstąpieniu od leczenia jest także kategorią płynną i w każdym przypadku musi być dostosowane do okoliczności. Przyjmuje się jednak, że przy ocenie dostatecznie wczesnego” uprzedzenia należy brać obecnie pod uwagę m.in. kolejki oczekujących, czyli uwzględnić, czy pacjent będzie mógł zapisać się na listę oczekujących w innym podmiocie na zbliżony termin.
PO PIĄTE − ODNOTOWAĆ W DOKUMENTACJI
W dokumentacji medycznej należy odnotować nie tylko fakt odstąpienia od leczenia, ale i przyczynę tej decyzji. Nie jest to jedynie wymóg formalny, ponieważ zapis w dokumentacji pomaga zachować w pamięci motywy decyzji lekarza, która może być przez pacjenta kwestionowana. Może stanowić jednocześnie wskazówkę dla lekarza przejmującego leczenie, gdyż zapis w dokumentacji poinformuje go o sytuacji zaistniałej na wcześniejszych etapach udzielania świadczeń zdrowotnych.
PODSUMOWANIE
By odstąpienie od leczenia było zgodne z prawem, należy zachować następujące warunki:
• odmowa nie może dotyczyć świadczenia koniecznego z uwagi na niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia,
• w przypadku zamiaru odstąpienia od leczenia już prowadzonego – należy pacjenta (lub jego przedstawiciela) uprzedzić o tym dostatecznie wcześnie, by mógł on zwrócić się o dalsze leczenie do innej placówki lub gabinetu,
• konieczne jest wskazanie takiej placówki lub gabinetu, gdzie uzyskanie przez pacjenta dalszej opieki będzie realnie możliwe (oznacza to, że jeżeli świadczenie, którego potrzebuje pacjent, ma charakter specjalistyczny, należy wskazać mu ZOZ lub gabinet, w którym świadczeń udziela lekarz dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami, a także – jeżeli pacjent leczy się w ramach ubezpieczenia zdrowotnego − pamiętać o tym, by wskazany pomiot działał również w ramach tego ubezpieczenia),
• jeżeli lekarz zamierzający skorzystać z możliwości odmowy jest pracownikiem podmiotu leczniczego − musi uzyskać uprzednio zgodę swojego przełożonego,
• odmowa, wraz z uzasadnieniem, musi zostać odnotowana w dokumentacji medycznej.
Iwona Kaczorowska-Kossowska (na zdjęciu)
Radca prawny