Regulację prawną w zakresie stwierdzenia zgonu przewidziano w pierwszej kolejności w art. 43 ustawy z dnia 05 grudnia 1996r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (ustawa zaw. lekarza). Zgodnie z jego treścią lekarz może stwierdzić zgon na podstawie osobiście wykonanych badań i ustaleń, zaś w uzasadnionych przypadkach lekarz (z wyłączeniem lekarza dentysty) może uzależnić wystawienie karty zgonu od przeprowadzenia sekcji zwłok.
Nadto w ww. przepisie wskazano, że lekarz (z wyłączeniem lekarza dentysty) może wystawić kartę zgonu na podstawie dokumentacji badania pośmiertnego przeprowadzonego przez innego lekarza lub inną uprawnioną osobę, a także na podstawie dokumentacji stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu) lub nieodwracalnego zatrzymania krążenia poprzedzającego pobranie narządów.
Kwestia ta została bardziej szczegółowo uregulowana w innych aktach prawnych:
– w ustawie z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (ustawa o cmentarzach)
– w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 sierpnia 1961 r. w sprawie stwierdzenia zgonu i jego przyczyny (rozp. stw. zgonu);
– w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie wzoru karty zgonu oraz sposobu jej wypełniania (rozp. karta zgonu), w którym określono wzór karty zgonu.
W oparciu o powyższe zapisy prawne wskazać trzeba, że zgon i jego przyczyna powinny być ustalone przez lekarza, leczącego chorego w ostatniej chorobie (art. 11 ust. 1 ustawy o cmentarzach). W razie niemożności dopełnienia ww. przepisu ust. 1, stwierdzenie zgonu i jego przyczyny powinno nastąpić w drodze oględzin, dokonywanych przez lekarza lub w razie jego braku przez inną osobę, powołaną do tej czynności przez właściwego starostę (art. 11 ust. 2 ustawy o cmentarzach).
Lekarz ma obowiązek następnie wypełnić kartę zgonu (art. 11 ust. 4 ustawy o cmentarzach), w treści której ma obowiązek wskazać m.in. liczne dane dot. osoby zmarłej (m.in. imiona, nazwiska, PESEL, rodzaj i nr dokumentu tożsamości), miejsce zgonu albo miejsce znalezienia zwłok osoby zmarłej (szpital, inny podmiot, dom, inne), informacje o przyczynach zgonu w formie opisu słownego oraz wraz kodem ICD-10 (przyczyna wyjściowa, przyczyna zewnętrzna).
Wystawienie karty zgonu jest zatem w pierwszej kolejności obowiązkiem lekarza, który ostatni w okresie 30 dni przed dniem zgonu udzielał choremu świadczeń leczniczych (§ 2 ust. 1 rozp. stw. zgonu), zaś jeżeli zwłoki zostały poddane sekcji, lekarz przed wystawieniem karty zgonu powinien zapoznać się z protokołem sekcji (§ 2 ust. 2 rozp. stw. zgonu).
Przepisy przewidują, w jakich okolicznościach lekarz nie ma obowiązku stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu (§ 3 zd. 1 rozp. stw. zgonu):
- gdy nie ma lekarza, który w pierwszej kolejności ma taki obowiązek (tzn. tego, który udzielał świadczeń leczniczych choremu jako ostatni w okresie 30 dni przed dniem zgonu), gdy np. przebywa na urlopie wypoczynkowym poza miejscem swojego zamieszkania;
- gdy lekarz udzielał świadczeń leczniczych choremu jako ostatni, ale ponad 30 dni przed datą zgonu;
- gdy lekarz który w pierwszej kolejności ma taki obowiązek (który ostatni w okresie 30 dni przed dniem zgonu udzielał choremu świadczeń leczniczych), zamieszkuje w odległości większej niż 4 km od miejsca, w którym znajdują się zwłoki;
- gdy lekarz który w pierwszej kolejności ma taki obowiązek (który ostatni w okresie 30 dni przed dniem zgonu udzielał choremu świadczeń leczniczych), z powodu choroby lub z innych uzasadnionych przyczyn nie może dokonać oględzin zwłok w ciągu 12 godzin od chwili wezwania. Przepisy nie precyzują
W każdym z powyższych przypadków do stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu w dalszej kolejności jest zobowiązany:
- lekarz, który stwierdził zgon będąc wezwany do nieszczęśliwego wypadku lub nagłego zachorowania (§ 3 pkt. 1 rozp. stw. zgonu);
- lekarz lub starszy felczer albo felczer zatrudniony w przychodni bądź ośrodku zdrowia lub jego placówce terenowej i sprawujący opiekę zdrowotną nad rejonem,
w którym znajdują się zwłoki (§ 3 pkt. 2 rozp. stw. zgonu); - położna wiejska, jeżeli nastąpił na terenie gromady zgon pozostającego pod jej opieką noworodka przed upływem 7 dni życia, a najbliższa przychodnia lub ośrodek zdrowia jest oddalony o więcej niż 4 km (§ 3 pkt. 3 rozp. stw. zgonu);
Lekarz, do którego należy wystawienie karty zgonu, ma obowiązek nie później niż w ciągu 12 godzin od wezwania (§ 6 rozp. stw. zgonu).:
- ustalić tożsamość zwłok i dokonać osobiście ich oględzin;
- przeprowadzić wywiad wśród osób z otoczenia osoby zmarłej w celu ustalenia okoliczności, w których zgon nastąpił;
- zapoznać się z dokumentami dotyczącymi stanu zdrowia danej osoby w okresie poprzedzającym zgon;
Przepisy nie precyzują w jakim zakresie należy dokonywać oględzin. Wskazano jedynie, że jeżeli brak podejrzeń, że przyczyną zgonu było przestępstwo, wolno ograniczyć się do zewnętrznych oględzin zwłok. Przy oględzinach tych należy zwrócić przede wszystkim uwagę, czy nie zachodzą ślady doznanych urazów ciała albo objawów użycia trucizny żrącej (§ 8 rozp. stw. zgonu). Wyraźnie jednak wskazano, że niemożność ścisłego ustalenia przyczyny zgonu lub też okoliczność, że do ustalenia przyczyny zgonu konieczne jest przeprowadzenie badań laboratoryjnych, nie może stanowić podstawy do odmowy wystawienia bądź do opóźnienia wystawienia karty zgonu przez lekarza (§ 4 rozp. stw. zgonu).
Żaden z powyższych przepisów nie nakazuje posiadania przez lekarza określonej specjalizacji, stażu lub dodatkowych kwalifikacji. Dodać trzeba, że aktualnie nawet lekarz w trakcie odbywania stażu podyplomowego jest uprawniony do stwierdzenia zgonu (art. 15 ust. 3b pkt. 10 ustawa zaw. lekarza). Nie ma także żadnego znaczenia, czy lekarz zobowiązany do stwierdzenia zgonu, prowadzi własną indywidualną praktykę, czy ma zawartą umowę z NFZ, czy jest pracownikiem, wolontariuszem itd.
Dodatkowo powyższe zostało uregulowane w innych przepisach:
– w art. 33 ust. 2 ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. W tym zakresie zauważyć należy, że jeżeli przy dokonywaniu oględzin zwłok lekarz ma pewność lub uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu była choroba zakaźna, podlegająca obowiązkowemu zgłoszeniu, ciąży na nim obowiązek zawiadomienia o tym natychmiast właściwego inspektora sanitarnego (art. 11 ust. 8 ustawy o cmentarzach). W celu zapobieżenia szerzeniu się zakażeń lub chorób zakaźnych państwowy powiatowy inspektor sanitarny lub państwowy graniczny inspektor sanitarny może, w drodze decyzji m.in. nakazać sekcję zwłok osoby zmarłej, u której rozpoznano lub podejrzewano zakażenie lub chorobę zakaźną lub też zakazać wykonywania sekcji zwłok ludzi, gdy sekcja zwłok mogłaby prowadzić do zakażenia osób lub skażenia środowiska, z wyjątkiem przypadku, gdy zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa.
– w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 6 grudnia 2001 r. w sprawie wykazu chorób zakaźnych, w przypadku których stwierdzenie zgonu wymaga szczególnego postępowania ze zwłokami osób zmarłych na te choroby. W przypadku stwierdzenie zgonu z powodu określonych chorób (cholera, dur wysypkowy i inne riketsjozy, dżuma, gorączka powrotna, nagminne porażenie dziecięce, nosacizna, trąd, wąglik, wścieklizna, żółta gorączka i inne wirusowe gorączki krwotoczne) wprowadzono obowiązek natychmiastowego usunięcia z mieszkania zwłok i pochowania na najbliższym cmentarzu w ciągu 24 godzin od chwili zgonu.
– w art. 209 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (k.p.k.). Zgodnie z jego treścią, jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, przeprowadza się oględziny i otwarcie zwłok (art. 209 § 1 k.p.k.). Wprawdzie przepis wskazuje, że oględzin zwłok dokonuje prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd, z udziałem biegłego lekarza, w miarę możności z zakresu medycyny sądowej (art. 209 § 2 k.p.k.), jednak do obecności przy oględzinach i otwarciu zwłok można, w razie potrzeby, oprócz biegłego, wezwać lekarza, który ostatnio udzielił pomocy zmarłemu (art. 209 § 5 k.p.k.).
– art. 28 i nast. ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej oraz w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 10 kwietnia 2012 r. w sprawie sposobu postępowania podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne ze zwłokami pacjenta w przypadku śmierci pacjenta – w przypadku zgonu w szpitalu. Osoba wskazana w regulaminie organizacyjnym danego podmiotu leczniczego (wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne), niezwłocznie zawiadamia lekarza leczącego lub lekarza dyżurnego o śmierci pacjenta przebywającego w danym podmiocie (§ 1 ww. rozporządzenia). Następnie ww. lekarz, po przeprowadzeniu oględzin, stwierdza zgon i jego przyczynę oraz wystawia kartę zgonu. Nadto w przypadku przeprowadzania sekcji zwłok stwierdzenie przyczyny zgonu następuje po jej przeprowadzeniu (§ 2 ww. rozporządzenia).
Ponadto w przypadku zaś gdy lekarz stwierdzający zgon ma uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo lub samobójstwo albo nie można ustalić tożsamości zwłok ma obowiązek zawiadomienia o tym natychmiast właściwego prokuratora lub najbliższy posterunek Policji (art. 11 ust. 8 ustawy o cmentarzach, § 7 rozp. stw. zgonu). W takim wypadku należy powstrzymać się do wystawienia karty zgonu (§ 7 rozp. stw. zgonu), a kartę zgonu wystawia lekarz, który na zlecenie sądu lub prokuratora dokonał oględzin lub sekcji zwłok (§ 2 ust. 3 rozp. stw. zgonu). W przypadkach, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo, na pochowanie zwłok oprócz karty zgonu wymagane jest zezwolenie prokuratora (art. 11 ust. 9 ustawy o cmentarzach).
Na koniec wskazać trzeba, że lekarz stwierdzający zgon i jego przyczyny ma obowiązek, dla potrzeb statystyki publicznej, udzielać na żądanie właściwych organów wyjaśnień odnoszących się do faktu zgonu i jego przyczyny. Jeżeli zmarły pozostawał podczas ostatniej choroby pod opieką lekarską, wyjaśnienia powinny również dotyczyć przebiegu tej choroby. Wyjaśnienia te stanowią tajemnicę prawnie chronioną i mogą być wykorzystywane tylko dla potrzeb statystyki publicznej oraz w postępowaniu sądowym (art. 11 ust. 7 ustawy o cmentarzach).
adwokat Karol Kolankiewicz